Wanneer iemand onverwacht te water is geraakt, bijvoorbeeld door overboord te zijn geslagen of door in een sloot of gracht te zijn gevallen, zal deze persoon vrij snel onderkoeld raken. Het water is doorgaans van een zodanige temperatuur dat ons lichaam daar niet op is berekend. Maar ook wanneer je aan het sporten bent en je in een koude omgeving begeeft, kan onderkoeling al een rol spelen. Afhankelijk van de mate waarin iemand onderkoeld is geraakt, moet anders worden gehandeld.

Ons lichaam heeft als het ware een soort ingebouwde thermostaat. In de hersenen wordt geregeld dat onze lichaamstemperatuur altijd rond de 37 graden Celsius schommelt. Bij een stijgende lichaamstemperatuur, veroorzaakt door intensieve inspanning of door een ziekte, worden verschillende mechanismen in werking gezet om de temperatuur weer op het juiste niveau te brengen. Een mooi voorbeeld daarvan is transpireren, in feite is dat een natuurlijk koelsysteem. Ook wanneer de temperatuur te ver daalt, zijn er mechanismen die dat proces een halt moeten toeroepen. Een verschijnsel dat velen ongetwijfeld zullen herkennen is dat een mens gaat bibberen als het te koud is. Dat bibberen komt door het onwillekeurig samentrekken van spieren, waardoor de stofwisseling wordt verhoogd en er meer energie door het lichaam wordt verbruikt. Dat energieverbruik levert extra warmte op die het lichaam op dat moment goed kan gebruiken. Ook het afgeven van extra hormonen, zoals adrenaline, leidt tot een verhoging van de stofwisseling.

In de eerste alinea van dit artikel lijkt een tegenstrijdigheid te staan. Immers, hoe kan het zijn dat je onderkoeld raakt door sporten in een koude omgeving, als je lichaam juist door het sporten meer energie en dus ook meer warmte produceert? Welnu, de warmte die ons lichaam op dat moment produceert, is niet voldoende om bescherming te bieden tegen lage temperaturen in combinatie met bijvoorbeeld wind. Het gaat hier met name om de gevoelstemperatuur, waarbij de windsnelheid een belangrijke rol speelt. Ook is van belang welke kleding er wordt gedragen, want wanneer de kleding veel wind doorlaat, is de kans op onderkoeling een stuk groter. Voor de meeste vormen van sport die we dicht bij huis beoefenen, geldt dat we daarbij luchtige kleding dragen. We hebben het hier dus niet over de wintersporten die met sneeuw, ijs en dikke kleding gepaard gaan, maar over de voetbalwedstrijden op de kille zondagochtenden en de hardlopers die zich te koud hebben gekleed. Op zich valt deze vorm van onderkoeling over het algemeen wel mee.

Erger wordt het wanneer je zelf niet in staat bent om tijdig de juiste maatregelen te nemen, bijvoorbeeld doordat je in het water ligt en niet op eigen kracht de kant kunt bereiken. In het water raakt een mens dertig keer sneller onderkoeld dan op het droge. Het is daarom van groot belang om iemand snel uit het water te halen en naar een warme omgeving te brengen. De natte kleren moeten zo snel mogelijk verwijderd worden en de persoon in kwestie moet tegen de kou worden beschermd met behulp van een deken of folie met een isolerende werking. Maar ook tijdens activiteiten op het droge kan iemand onderkoeld raken. We spreken van onderkoeling als de lichaamstemperatuur onder de 35 graden Celsius komt. Omdat het hart in die situatie minder snel gaat pompen, raak je sneller uitgeput. Wanneer de temperatuur verder zakt, tot onder de 34 graden Celsius, wordt het hartritme onregelmatig en verloopt daardoor ook de ademhaling niet meer soepel. Beneden de 30 graden Celsius kan iemand verlamd en/of bewusteloos raken.

Wanneer er sprake is van een lichte onderkoeling, is het zaak om iemand snel in een warmere omgeving te brengen en in een (isolatie)deken te wikkelen. Vergeet daarbij ook het hoofd niet, want het hoofd speelt een belangrijke rol bij het verliezen van lichaamswarmte. Je kunt het slachtoffer bij lichte onderkoeling iets warms te drinken geven, zoals koffie, thee of warme chocolademelk. Het is echter belangrijk om te weten hoezeer iemand onderkoeld is. Bij een diepe onderkoeling, dus onder de 35 graden Celsius, is het juist niet goed om iets te eten of drinken aan het slachtoffer te geven. In dat geval is het zaak om direct professionele hulp in te schakelen (bel 112) en het slachtoffer zo min mogelijk te verplaatsen of laten bewegen. Beweging is namelijk in dit stadium schadelijk voor het slachtoffer. Wikkel ook bij een diepe onderkoeling het slachtoffer in een (isolatie)deken of in een voorverwarmde deken en vergeet daarbij het hoofd niet. Voorkom verdere afkoeling van het lichaam door natte kleding desnoods weg te knippen en zorg voor een warme omgeving.